Wanneer is het te laat om alarm te slaan?
Het verontrust Ian Buruma dat we zo weinig geleerd hebben van de jaren 30. Hoe kan het dat Trump ongestoord democratische normen met voeten kan treden?
Doceert democratie en mensenrechten aan Bard College (New York). Hoofdredacteur van ‘The New York Review of Books’.
Het is haast altijd onverstandig om eigentijdse volksmenners met Hitler te vergelijken. De verschrikkingen van het naziregime worden erdoor getrivialiseerd en het doet de aandacht voor de specifieke problemen van vandaag verslappen. Dan nog rijst de vraag wanneer de democratie – en daarmee onze vrijheid – in wezenlijk gevaar verkeert.
Dingen die enkele jaren geleden nog ondenkbaar waren – een Amerikaanse president die democratische bondgenoten beledigt en aanpapt met dictators, die de vrije pers als ‘vijanden van het volk’ bestempelt, en kinderen van vluchtelingen in kampen opsluit – zijn nu aan de orde van de dag. Is het geen tijd om alarm te slaan?
Over dat probleem zijn prachtige boeken geschreven. Georgio Bassani’s meesterwerk, De tuin van de Finzi-Contini’s, bijvoorbeeld. Bassani beschrijft het lot onder Mussolini van enkele vooraanstaande Joodse families in Ferrara. Stukje bij beetje, haast zonder dat veel mensen het merken, worden hun levens door de fascistische staat beknot: toegang tot de universiteit wordt verboden, banen gaan verloren, vrienden komen niet meer op bezoek. Desondanks steken die gecultiveerde Italiaanse Joden hun kop in het zand. De vader van de hoofdpersoon wil zich zelfs aansluiten bij de fascistische partij. En de deftige Finzi-Contini’s trekken zich terug in hun nagenoeg aristocratische familiekring. Trots en een gebrek aan fantasie maken hen blind voor de gevaren die hen bedreigen, tot het te laat is en zij worden afgevoerd naar de kampen.
Rode lijn
Rechts én links weigeren de reële gevaren van het autoritaire populisme van vandaag te onderkennen
Sebastian Haffner schreef zijn meesterlijke memoires, Het verhaal van een Duitser, in 1939, een jaar na zijn vertrek uit het Derde Rijk naar Engeland. Zijn boek gaat ook over het menselijke onvermogen om rampen te zien aankomen. Haffner was student rechten in de jaren 30. Langzaam, stap voor stap, net als in Italië, werd de dictatuur verscherpt. Het trof Haffner hoe gemakkelijk zijn vrienden aan de rechtenfaculteit, geen van allen nazi’s, elke stap – rassenwetten, afschaffing van de grondwet – aanvaardden, juist omdat dat allemaal gebeurde in naam van de wet. Er werd geen rode lijn overschreden, er was geen moment waarop ze besloten dat het regime volstrekt onaanvaardbaar was geworden, en ze serieus moesten denken aan verzet of vertrek. Haffner, zelf niet Joods, zag het wel en koos voor ballingschap, en wel in het jaar dat synagogen in brand werden gestoken en Joden hun huizen uit werden gejaagd.
Onder de meeste omstandigheden zijn er waarschijnlijk meer Finzi-Contini’s dan Haffners. Een staat van alarm houdt je uit je slaap. Het leven is gemakkelijker als de wereld normaal lijkt te zijn, zelfs als het tegendeel waar is.
Er zijn veel manieren om de werkelijkheid te ontkennen. En hier kunnen we lessen trekken uit de jaren 30 in Europa. Heel veel Duitse zakenlieden en industriëlen, die conservatief waren maar geen nazi’s, konden best met Hitler leven, zolang zij dachten dat zij er financieel belang bij hadden. Zijn manieren lieten te wensen over, dat wel, maar zij zouden hem wel naar hun hand zetten. Dat bleek een illusie te zijn.
Patronen leren herkennen
Historische kennis kan ons helpen om bepaalde patronen te herkennen die leiden tot een dictatuur – aanvallen op de rechterlijke macht, bijvoorbeeld. Maar de herinnering aan het verleden, vaak vermengd met mythes en legenden, kan ons ook verblinden voor wat ons misschien te wachten staat. In landen met een democratische traditie is het verleidelijk om in de waan te verkeren dat het ons nooit zal overkomen: onze politieke instellingen zijn te sterk, of ons volk houdt zo van zijn vrijheid, of wij zijn te modern en te beschaafd om in barbarisme te vervallen.
Blindheid kan net zo goed van links als van rechts komen. Duitse communisten, aanhangers van Stalin, deden niets om de democratische Weimarrepubliek te verdedigen, omdat zij de sociaaldemocraten als een meer directe vijand zagen dan de nazi’s. Maar ook linkse intellectuelen, die Stalin niet volgden, lieten zich afleiden door kritiek op de hypocrisie of zelfgenoegzaamheid van de gevestigde politieke partijen die zij hadden moeten steunen.
Donald Trump is dan wel geen Hitler. Maar het blijft verontrustend om te zien hoe lankmoedig de Republikeinen meegaan met elke stap die de Amerikaanse president doet om beschaafde democratische normen met voeten te treden. Even zorgwekkend is de neiging in bepaalde linkse kringen om te weigeren een wezenlijk verschil te zien tussen Trump en Hillary Clinton of Obama. De schuld van alle ellende zit hem in het neoliberale systeem. Eigenlijk was Clinton nog erger dan Trump, die tenminste bereid is om het met Poetin op een akkoordje te gooien. Voor rechts en dit soort links geldt hetzelfde: zij weigeren de reële gevaren van het autoritaire populisme van vandaag te onderkennen.
Dilemma
Het is waar: de fel bekritiseerde ‘mainstreammedia’ – die zogenaamde vijanden van het volk – houden zich nog redelijk goed overeind. Maar hun invloed neemt af. Doorwrochte artikelen in The New York Times hebben minder effect dan presidentiële tweets, die meteen miljoenen mensen bereiken.
Politici die angst en onbehagen behendig weten te bespelen, hebben in een extreem verdeelde maatschappij meestal meer succes dan kalmere figuren die trachten te appelleren aan ons verstand (of zelfs ons eigenbelang). Partijen die weerstand moeten bieden aan de volksmenners zitten daarom gevangen in een dilemma. Met name jonge mensen willen actie. Maar als de gevestigde partijen zich in een te radicale richting laten stuwen, verliezen zij stemmen in het midden. En als zij voortmodderen in het oude stramien, dan lopen zij het risico om irrelevant te worden.
We zullen onze vrijheid hoe dan ook moeten verdedigen. Dat kan alleen als we de gevaren scherp onder ogen zien. Pas als mensen gaan geloven dat zij niets meer kunnen doen om aan de grote en kleine demagogen weerstand te bieden, dan weten we zeker dat het te laat is.
Project Syndicate
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire