FILM De gerestaureerde versie van ‘Stalker’ is voer voor durvers, maar die worden beloond met visionaire cinema van weleer.
In de voetsporen van 2001: a space odyssey is er opnieuw een scifi-meesterwerk in gerestaureerde glorie op het grote scherm te bewonderen, dit keer recht uit de Sovjet-Unie:Stalkervan Andrej Tarkovski uit 1979. Vergeleken daarmee is Kubricks tien jaar oudere voorganger luchtige popcornfun.
Voor Tarkovski zelf was het ook een zware bevalling. Na Solaris en Mirrorhad hij moeite om de apparatsjiks te overtuigen tot een nieuwe film, losjes gebaseerd op een Russische scifi-pulproman. Toen hij dan toch mocht opnemen, bleek na afloop dat het Sovjetlabo in Moskou de Kodak-pellicule zo had mismeesterd dat de beelden onbruikbaar waren. In totaal nam hij de film zelfs drie keer op, na ruzie met zijn chef fotografie en een hartaanval. Mogelijk kostten de slopende opnames Tarkovski het leven: hij stierf al op 54-jarige leeftijd aan longkanker. Ook zijn vrouw, zijn eerste chef fotografie en zijn hoofdrolspeler stierven vroegtijdig. Was dat omdat er in Talinn werd opgenomen aan een vergiftigde rivier nabij een afgetakelde chemische Sovjetfabriek? Dat, of het waren de sigaretten van de kettingrokende regisseur.
Visionair
Stalker speelt zich af in een zwaar verontreinigde, mistroostige, beregende toekomst. Daarin gaat hij niet alleen Blade runner vooraf (dat nog wel parallellen vertoont), maar ook de ramp in Tsjernobyl: de setting lijkt wel een nucleair rampgebied. De ‘stalker’ uit de titel is een gids die zijn huilende vrouw en gehandicapte dochter achterlaat om op missie te gaan. Dat eerste deel is gefilmd in sepia, maar verandert in kleur wanneer hij twee mannen – de Schrijver en de Wetenschapper – tot diep in een verboden district leidt. Zij willen naar de Zone, waar al hun wensen bewaarheid zouden worden. Wat is de Zone? Een mislukt nucleair experiment? Een cadeautje van aliens? De excursie van de drie mannen is een afdaling in een beklemmende nachtmerrie, maar ook een filosofische discussie – zij het zonder al te veel woorden. Is het een zegen of een vloek om je diepste verlangens beantwoord te zien? Vooral als je die misschien zelf niet kent?
HBO-serie Westworld is niet de enige film of tv-serie die erdoor geïnspireerd werd. De recente Netflix-film Annihilation is haast een remake. De mysterieuze Black Lodge uit Twin Peaks heeft iets van de Zone, terwijl David Lynch net als Tarkovksi een surrealistisch regisseur is die je met een traag tempo in een andere mood brengt. Zij het dat Tarkovski daarin een pak verder gaat, met onafgebroken shots die langer dan vier minuten duren. Tarkovski activeert het droomgebied van de hersenen met onverklaarde beelden die bijblijven: een kelderruimte vol hopen as; een zwarte hond.
Lang voor Lynch experimenteerde Tarkovski met geluid, zoals dat van een voorbijrijdende trein. Hij vond filmmuziek voorbijgestreefd. Componist Eduard Artemjev mocht geen orkestrale soundtrack schrijven, maar moest bricoleren met geluiden. Met zijn synthesizer EMS Synthi 100 manipuleerde hij opnames van een Perzisch snaarinstrument en een fluit – Oost en West komen in de soundtrack tot een symbiose.
Traag, somber, complex: Stalker is een zware zit, die een inspanning vergt van het intellect en de aandacht van de kijker, die dat niet meer gewoon is in de cinema. En dan is dit nog Tarkovski’s meest toegankelijke film! Tegelijk gaat er een onvoorstelbaar grote kracht uit van de film, die als bij een nucleaire fall-out nog weken op je inwerkt met zijn meesterlijke beelden. Wie Stalker heeft gezien, vergeet hem nooit meer. Ik weet nog altijd niet wat alles betekent. En of het per se bijna drie uur moest duren. Maar na afloop liep ik als een ander mens buiten. De stad voelde onwezenlijk aan. Ik had een bijzondere, diepe ervaring meegemaakt. Dit is de Zone. JEROEN STRUYS
Prix fédéral de lutte contre la pauvreté: «Nous acceptons le prix, mais…»
ARIANE DIERICKX, DIRECTRICE GÉNÉRALE DE L’ASBL L’ILOT
Depuis 10 ans, le SPP Intégration Sociale remet chaque année le Prix fédéral de Lutte contre la pauvreté. Ce dixième anniversaire était l’occasion pour les organisateurs de revenir sur les éditions antérieures et de définir ce qu’ils voient comme une « vision ambitieuse et durable en matière de lutte contre la pauvreté ». Les lauréats et nominés des années précédentes ont dès lors été invités à décrire leur vision des actions et enjeux futurs de la lutte contre la pauvreté. Un jury composé d’expert·e·s issu·e·s d’associations, d’organismes à but non lucratif et autres a examiné les réponses reçues et sélectionné les 9 candidats qui ont concouru au premier prix, d’une valeur de 15.000 euros.
Plébiscite des citoyens
Cette année, la décision finale revenait aux citoyens et citoyennes. Une occasion en or pour les acteurs et actrices de terrain d’obtenir une reconnaissance de prestige qui les récompense et (surtout) les stimule à relever le défi de la lutte contre la pauvreté – ou plutôt contre les inégalités – avec encore plus d’ardeur ! Lors de la cérémonie organisée aux Musées royaux des Beaux-Arts, l’ASBL L’Ilot a accepté le Prix mais a porté un discours fort et militant.
Aucune aide n’est superflue
« Ce prix n’est pas juste la récompense de tout le travail réalisé au quotidien par les équipes de L’Ilot, c’est la reconnaissance de l’immense travail abattu par tout un secteur.
Nous acceptons ce prix au nom des milliers de personnes sans abri qui survivent aujourd’hui à Bruxelles et partout ailleurs dans le pays mais aussi au nom des milliers de réfugié·e·s que notre pays aurait déjà dû accepter d’accueillir ici.
Nous acceptons ce prix au nom des centaines d’associations de terrain et de citoyens et citoyennes qui chaque jour se battent à nos côtés pour redonner un peu de dignité à celles et ceux à qui on l’a enlevée.
Nous acceptons ce prix au nom de toutes les personnes et organisations qui nous soutiennent et qui ont permis à L’Ilot, par leur vote, de remporter ce prix.
Surtout, nous acceptons ce prix parce que le refuser, ce serait dire que nous n’en avons pas besoin, alors que lorsqu’on travaille dans des secteurs aussi sous-financés que le nôtre et avec des personnes qui n’ont pas le temps d’attendre que la solution arrive, chaque euro compte et on finit par ne pouvoir refuser aucune aide.
« Une fabrique de précarité »
Mais accepter ce prix est aussi très difficile et il est impossible de l’accepter au nom de tout notre secteur et des secteurs qui sont proches du nôtre sans dire que ces mêmes secteurs, salués aujourd’hui, subissent depuis plusieurs années les conséquences désastreuses pour notre public de politiques d’austérité et d’exclusion, menées par des gouvernements, plus particulièrement menées par le gouvernement qui organise ce prix et qui est probablement devenu la plus grande fabrique de précarité, une fabrique basée sur le maintien ou le renforcement des inégalités sociales et économiques. Un gouvernement qui détricote la sécurité sociale, qui exclut du chômage des catégories entières de la population et qui veut fermer les frontières à celles et ceux qui traversent les mers pour fuir la guerre ou la misère. Un gouvernement qui n’investira jamais assez pour financer les associations de terrain qui servent de dernier filet de sécurité pour celles et ceux qui ont été lâchés de toutes parts et dont les droits les plus élémentaires ne sont plus respectés.
Trois facteurs de succès
Accepter ce prix, c’est donc à la fois adresser un énorme merci à celles et ceux qui soutiennent notre action mais aussi le devoir de dire ça.
Travailler avec des personnes sans abri, qui cumulent presque toutes les drames qu’un être humain peut rencontrer dans une vie, c’est forcément un travail de titan qui repose sur de nombreux facteurs de succès.
J’en retiendrai trois.
D’abord et surtout, l’engagement de chacun et chacune de nos travailleurs et volontaires. Ils et elles sont le cœur de notre travail. Ils font et sont notre principale force.
Ensuite notre capacité d’innover et d’être là où on ne nous attend pas : le logement n’est pas notre cœur de métier. Parce que les solutions ne venaient pas d’ailleurs, parce que le besoin et l’urgence étaient là, nous avons décidé de nous former et de nous attaquer à cet immense chantier qui consiste à développer des solutions de logement durable à vocation sociale. Aujourd’hui à L’Ilot, des architectes et des agents immobiliers travaillent aux côtés des travailleurs et travailleuses social·e·s et c’est le croisement de leurs expertises qui nous permet de trouver des solutions adaptées aux besoins des personnes.
Le pouvoir de désobéir
Enfin, notre capacité à désobéir et à sortir du cadre parfois imposé par des politiques, à penser de manière indépendante, avec notre propre cahier de charges et de revendications. Le projet pour lequel nous remportons aujourd’hui ce Prix, Capteur et Créateur de Logements, est un projet impertinent qui a « désobéi » au cadre de financement régional bruxellois, qui poussait le secteur sans-abri à développer des projets dans une logique d’urgence, limitée à l’hiver, alors que le véritable enjeu c’est de développer des solutions durables. Une personne sans abri est sans abri toute l’année et ce dont elle a besoin, ce n’est pas juste d’un lit ou d’une douche pour une journée, mais plus fondamentalement d’un toit.
Capteur et Créateur de Logements démontre aussi la volonté de L’Ilot de sortir des logiques de concurrence entre acteurs de terrain et de dépasser les intérêts institutionnels pour se recentrer sur la création de solutions qui remettent les personnes que nous accompagnons au cœur des projets. Ce projet initié au départ par L’Ilot rassemble désormais plus de vingt associations de notre secteur et a l’ambition à terme de pouvoir travailler pour l’ensemble des associations bruxelloises qui luttent contre le sans-abrisme. C’est une vraie fierté ! (…)
Un (cruel) choix de société
L’action de L’Ilot est politique et militante. Elle est non partisane car non rattachée à une couleur politique. Mais elle est politique parce que la précarité n’est pas le résultat d’une fatalité. Et ce n’est pas non plus un choix de vie. Personne ne se réveille un matin en se disant « Tiens, si j’allais poser mon matelas quelques mois dans le tunnel du métro Madou, pour voir ce que ça fait. » Dans la vraie vie, ça, ça n’arrive pas !
La précarité, c’est le résultat d’un choix de société. Une société qui assume de se construire sur des principes d’inégalité. Une société qui accepte qu’une personne gagne en un mois ce que d’autres n’arriveront pas à gagner en une vie. Une société qui permet que des hommes, des femmes mais aussi des familles avec enfants, perdent un jour leur logement et mettent des mois, voire des années à en retrouver un. Certains d’ailleurs meurent avant d’atteindre ce Graal.
Ce choix de société, ce n’est pas celui de L’Ilot, ni celui des travailleurs et des travailleuses qui ont rejoint ses rangs. Notre choix de société, c’est la lutte contre les inégalités et pas la lutte contre une pauvreté organisée. Chacun et chacune d’entre nous, comme citoyen ou citoyenne, a le pouvoir de dire ce qu’il ou elle veut comme société. Les personnes qui portent L’Ilot ont bien compris ça.
Notre job, c’est de rétablir les droits des personnes qui vivent dans la grande précarité, mais c’est aussi de traquer les inégalités et de les dénoncer pour attaquer le problème à sa base. »
Le 30 juillet 1903, à Bruxelles, les congressistes du Parti Ouvrier Social-Démocrate Russe (POSDR) se divisent à propos des thèses de Lénine. Dans son opuscule Que faire ?, celui-ci préconise de confier à une avant-garde révolutionnaire la prise de pouvoir en Russie et l'établissement d'une dictature.
La majorité des congressistes préfèrent quant à eux respecter la démocratie. Ils se regroupent autour de Martov. Mais lors du vote final, ils sont momentanément mis en minorité par la sortie des députés juifs du Bund (une association progressiste d'Europe centrale).
Les partisans de Lénine en profitent pour s'octroyer l'épithète valorisante de bolcheviksou bolchéviques (majoritaires en russe). Ils se qualifieront plus tard de communistes. En attendant, sans vergogne, ils qualifient leurs rivaux de mencheviks (minoritaires)!
Cette minuscule affaire serait restée inconnue des historiens si elle n'avait débouché à la faveur de la Grande Guerre sur le renversement de la démocratie russe et l'établissement d'un totalitarisme d'un genre encore inédit.
Regeringsleiders kunnen niet om met kritiek op hun nieuwe grote plannen. Marc Reynebeau herkent daarin een bunkermentaliteit.
MARC REYNEBEAU
Wie? Redacteur van deze krant.
Wat? Zowel de federale als de Vlaamse regering krijgt weinig applaus en daar kunnen beide, nu de verkiezingen eraan komen, erg moeilijk mee omgaan.
Een journalist die zo vermetel was om vorige week vraagtekens te plaatsen bij het ‘historische’ belang dat de Vlaamse minister-president Geert Bourgeois (N-VA) toeschreef aan zijn jongste ‘superministerraad’, werd prompt afgeserveerd als ‘vooringenomen’. Dit weekend deed premier Charles Michel (MR) in De Tijd net hetzelfde met de ‘pseudospecialisten’ die het aandurfden om twijfels te hebben over zijn begroting- en arbeidsmarktbeleid. De bedaagde econoom Bart Van Craeynest mocht van Michel zelfs weten dat hij ‘n’importe quoi zegt’.
Als regeringsleiders de integriteit of de competentie van de kritiek in twijfel trekken, hoeven ze aan een inhoudelijke repliek al niet meer te beginnen. Uitleg moeten ze trouwens vooral in het parlement geven. Daar zal het niet volstaan dat Michel nog eens de oppositie uitkaffert, hij hoort er ook CD&V-kamerlid Hendrik Bogaert de mantel uit te vegen omdat die Van Craeynest bijvalt en dus ‘om het even wat’ zegt, zoals hij N-VA-kamerlid Peter Dedecker over de Arco-deal zal moeten berispen.
Ministers hebben nu eenmaal de gewoonte om van zichzelf te denken dat ze als moedige en doortastende regeerders niet terugschrikken voor onpopulaire, maar om een of andere reden noodzakelijke ingrepen. Het is achteraf bekeken opmerkelijk dat de Vlaamse en de federale regering daar zo lang mee konden wegkomen. Vorig jaar permitteerden Michel en de zijnen het zich nog om hun Zomerakkoord, hoezeer het ook aaneenhing met spuug en paktouw, te gaan vieren met dans, gezang en selfies op Tomorrowland.
‘Di Rupo deed het beter’
Geert Bourgeois wil straks met pensioen met een onbevlekt blazoen, Charles Michel wil beter doen dan Di Rupo: dat zal niet lukken
Waarom de superministerraad van de Vlaamse regering zo ‘historisch’ was, lag in zijn vermeende ‘onomkeerbare omslag’ in het klimaatbeleid. Toch hield de onomkeerbaarheid van het verbod op stookolieketels niet langer dan 24 uur stand. Vanop zijn vakantieadres treurde Energieminister Bart Tommelein (Open VLD) dat de media te gretig naar ‘zware woorden’ grijpen – al kon hij dan vast niet het woord ‘historisch’ bedoelen. Als vroeg hij om erbarmen, jammerde hij dat ‘politici ook hun gevoelens hebben’.
Zo is het ook met Bourgeois en Michel. De eerste had zijn aanstaande vertrek uit de politiek als eerste Vlaams-nationalistische minister-president wel iets glansrijker gewenst dan met dit pakket halfslachtige compromissen en vage, door anderen uit te voeren intenties. De tweede heeft het er lastig mee dat experts als Van Craeynest of eerder Gert Peersman (DS 29 mei) uitrekenden dat die vermaledijde PS’er Elio Di Rupo het als premier in lastigere omstandigheden beter deed dan de regering-Michel – leg dat maar eens uit aan de (Waalse) kiezer.
De gramstorige reacties van de meerderheid verraden een bunkermentaliteit. De coalities denken dat ze hun goede zin nog te bewijzen hebben. Ze zouden immers ‘vanaf dag één’ alles rechttrekken wat tevoren misging. In een Europese vergelijking blijft België niettemin in de staart van het peloton hangen inzake groei, jobcreatie, inflatie of kansen voor laaggeschoolden of ouderen om een baan te vinden. En wat aan de begroting verbeterde, is vrijwel uitsluitend het resultaat van de conjunctuur en de lage rente. In Vlaanderen daalt de leefbaarheid van het milieu, verzwakt het onderwijs en verzinkt het mobiliteitsbeleid in bittere politieke hetzes rond de almaar meer teleurstellende De Lijn.
Weg met de werklozen
Premier Michel zegt nu ‘veel’ te verwachten van de verlaging van de werkloosheidsuitkeringen. Toch is er geen enkele objectieve reden om aan te nemen dat werklozen armer maken, van wie de helft al onder de armoedegrens leeft, adequaat is om hen aan werk te helpen – ze liggen echt niet met zijn allen in de hangmat te profiteren. En omdat werklozen voortaan eerst méér zullen krijgen, moeten langdurig werklozen dus inleveren voor de gelukkigen die wel snel een nieuwe job vinden. De ingreep moet 12.500 werklozen aan een job helpen, wat voor de zowat 470.000 andere werkzoekenden dus niet kan lukken, al moeten ook zij de knip in hun uitkering ondergaan. Dat dit de begroting een half miljard zal opbrengen, is dan nog, allicht volgens ‘pseudospecialisten’, met de helft overschat. Om nog te zwijgen over de weinig besproken gemeenschapsdienst waartoe de regering werklozen voortaan wil verplichten, al heeft het Grondwettelijk Hof een analoge (en amper ingeroepen) regeling voor leefloners net geschorst.
Dat is wat gebeurt met een coalitie die zich opsluit in de bunker van superministerraden of kasteelconclaven. Ze kan zichzelf wijsmaken dat ze goed bezig is, en dan is elke tegenstem vooringenomen of ongeïnformeerd. Als eenmaal haar ongelijk in de realitycheck van de statistieken blijkt, zijn de verkiezingen al voorbij.
Waarheen met de democratie, de bijen, de ander en onszelf? Christopher Wylie, Tobias Leenaert, Didier Eribon, Rosanne Hertzberger, Hans Van Dyck, Olivia Rutazibwa en Machteld Huber kijken in de toekomst. Volgende week: filosoof Didier Eribon over zijn persoonlijke klassenstrijd.
ZIENER: POLITICOLOOG OLIVIA RUTAZIBA VOORZIET HET EINDE VAN DE ‘WITTE WERELD’
‘Nee, u bent geen racist, maar kunnen we het toch over racisme hebben?’
Als kind zei Olivia Rutazibwa trots over zichzelf dat ze wit was vanbinnen. Die witte wereld waarin ze is opgegroeid, maar die bepaalde mensen systematisch uitsluit en anderen bevoordeelt, wil ze nu zien verdwijnen. Het liefst snel, want ‘een probleem wat tijd geven, is niet altijd beter’.
WOUTER WOUSSEN, FOTO’S JIMMY KETS
PORTSMOUTH‘Vragen zijn niet onschuldig’, zegt Olivia Rutazibwa, op het strand naast de witgeschilderde pier van Southsea, in Portsmouth, waar ze ontwikkelingssamenwerking en Europese en internationale betrekkingen doceert. ‘Als ik met enthousiasme over Rwanda spreek, vragen mensen mij vaak meteen wat ik denk over president Paul Kagame, “want hij is toch een dictator?” Terwijl je nog zo veel andere vragen over Rwanda kunt stellen. Vragen worden vaak gebruikt om andere vragen uit de weg te gaan. Als je over racisme wilt praten, raak je vaak niet voorbij dat soort afleidingsmanoeuvres.’
Rutazibwa is geboren in Anderlecht en opgegroeid bij een pleeggezin in Merksem. Haar biologische ouders waren Franstalig en Rwandees, haar pleegouders Vlaams en blank. Ze leefde in – haar woorden – een ‘witte wereld’. Het viel haar niet eens op dat iedereen blank was. ‘Ik zei trots over mezelf dat ik vanbinnen wit was. Ik bedoelde dat ik normaal was.’ Dat dit problematisch is, heeft ze pas ingezien toen ze aan de universiteit zat. Vandaag, nog eens twintig jaar later, werkt ze aan een boek dat Het einde van de witte wereld zal heten.
Wat bedoelt u met ‘witte wereld’?
‘De witte wereld is een wereld waar je op school leert dat Columbus Amerika heeft ontdekt en dat het kolonialisme het zuiden toch ook welvaart en ontwikkeling heeft gebracht. Bovenal is het een naam voor een wereld die bepaalde mensen systematisch uitsluit en anderen bevoordeelt.’
Bedoelt u ‘blank’ als u zegt ‘wit’?
‘Dat mensen zich aangevallen voelen als je het woord “racisme” gebruikt, zie ik als iets goeds. Als we het er niet massaal over eens waren dat racisme slecht is, zou dat woord veel minder pijn doen’
‘Ik gebruik een ander woord omdat de groep die bevoordeeld wordt, niet helemaal samenvalt met wie blank is. Vaak is dat wel zo. De witte wereld bevoordeelt vooral blanke mannen van middelbare leeftijd. Of omgekeerd: kijk naar de armoedecijfers, zowel wereldwijd als in België. Hoe donkerder je huid, hoe groter de kans dat je in armoede leeft.’
U bent zwart en doceert aan een Britse universiteit. Bent u ook door het systeem benadeeld?
‘Hoogopgeleid zijn, of opgegroeid in een blank gezin in België, zoals ik, leidt ook tot privilege. Door mijn kleur ervaar ik dan weer soms vooroordelen of discriminatie. Tegelijk zijn er blanke mensen die op veel vlakken achtergesteld zijn, maar door hun kleur gemakkelijker geaccepteerd worden, bijvoorbeeld wanneer ze een huis willen huren.’
Wiens schuld is dat? Blanke mannen van middelbare leeftijd?
‘Het gaat mij niet om schuldvragen. Het is ook geen kwestie van goede of slechte mensen, maar van structureel onrecht, dat historisch gegroeid is. Ik wil weten hoe we daarvan af geraken.’
Waarom focust u op kleur, als dat niet de enige oorzaak van uitsluiting is?
Jimmy Kets
‘Onderdrukte groepen laten zich soms tegen elkaar uitspelen. Je moet daar niet in meegaan. Ik focus op kleur omdat ik dat een heel frappante vorm van onderdrukking vind, die het moeilijkst bespreekbaar blijft, niet omdat ik de andere onderdrukte categorieën onbelangrijk zou vinden.’
Is het wel een goede zaak om zo de nadruk te leggen op de kleur van mensen? Ik vond het prima toen emoji’s nog allemaal knalgeel en neutraal waren. Is het wel een vooruitgang dat ze nu in verschillende huidskleuren bestaan?
‘Een kleurenblinde samenleving is het uiteindelijke doel, maar als we nu al doen alsof we kleurenblind zijn, negeren we een probleem. Het gemak waarmee een blanke kan zeggen dat kleur er niet toe doet, bestaat vandaag niet voor de anderen. Als iedereen zijn eigen emoji moet kiezen, wordt dat bewustzijn verspreid.’
Is de witte wereld een racistische wereld?
‘Ja. Ik weet het, racisme is een explosief woord. Noem iets racisme en mensen voelen zich aangevallen. Je kunt ervoor kiezen de dialoog gaande te houden door zulke woorden te vermijden. Anderzijds denk ik dat we pas vooruitgaan als we ook ongemakkelijke gesprekken voeren. Ik hou niet van confrontatie, maar als we niet willen blijven steken in geruststellende vaagheden, moet er confrontatie zijn. Dat mensen zich aangevallen voelen als je het woord “racisme” gebruikt, zie ik als iets goeds. Als we het er niet massaal over eens waren dat racisme slecht is, zou dat woord veel minder pijn doen. Daardoor is het ook een krachtig wapen in de strijd tegen onrecht.’
Die pijn kan de discussie ook bemoeilijken.
‘Het nazisme was geen individuele uitspatting van Adolf Hitler, maar structureel, net zoals de kolonies, de slavernij en de verdrinkingen van vluchtelingen op de Middellandse Zee vandaag’
‘Dat klopt, maar op een bepaald moment moet je kunnen zeggen: “Nee, u bent geen racist, maar kunnen we het dan nu over racisme hebben?” Voor je het weet, sta je zo lang stil bij het leed van wie zich aangevallen voelt, dat je niet meer toekomt aan slachtoffers en de kern van het probleem.’
Wat is de kern van het probleem?
‘Een ongelijke machtsverdeling in de maatschappij en alles wat we doen om die in stand te houden. Zoals de macht nu verdeeld is, spelen we een spel met een paar winnaars en veel verliezers. Dat moet veranderen. Het doel is niet een nieuwe groep te privilegiëren, maar komaf te maken met de onrechtvaardige verdeelsleutel. De spelregels van de stoelendans moeten veranderen.’
Is iemand die aan privilege inboet, niet ook een verliezer?
‘Privilege dat wegvalt, kan aanvoelen als onrecht, maar dat maakt je nog geen slachtoffer van een oneerlijk systeem.’
Wat is het verschil tussen iemand die zegt ‘Marokkaanse jongeren zijn disproportioneel verantwoordelijk voor straatcriminaliteit in Antwerpen’ en jij die zegt ‘blanke mannen profiteren disproportioneel van ongelijkheid’?
‘In Rwanda voel ik mij het meest een buitenstaander, maar word ik door mijn huidskleur spontaan aanvaard. In België is het vaker andersom. In Italië ben ik daadwerkelijk een buitenstaander en ben ik blij als ik aanvaard word’
‘Ik denk dat beide uitspraken statistisch waar kunnen zijn en dat de zoektocht naar verklaringen en oplossingen in beide gevallen belangrijker is dan de schuldvraag. Bovendien worden vaststellingen nooit in een vacuüm gedaan. Ik vind het vandaag belangrijker om op het tweede fenomeen te wijzen, omdat dat voor veel mensen een onderbelicht inzicht brengt.’
Is dat nog wel zo onderbelicht? Blanke mannen krijgen de laatste tijd wel vaker kritiek.
‘En ze zijn nog altijd geprivilegieerd. Toen ik studeerde, wat nog maar twintig jaar geleden is, was 90 procent van mijn boeken door blanke mannen geschreven. Dat probleem is vandaag nog niet opgelost. Ik moet hard mijn best doen om mijn studenten andere dingen te lezen te geven.’
Duurt het niet altijd lang voor dat soort inzichten tot resultaten leidt?
‘Dat is vooral zo als je er niks aan doet. We zeggen ook al heel lang dat er te weinig diversiteit in de media is. De VRT voert daar een actief beleid. Dat gaat traag. Andere redacties schrijven al jaren over het probleem, maar zijn in die tijd zelf nauwelijks opgeschoten. Dat is te traag. Iedereen kan hier op zijn niveau iets aan doen: op het werk, bij de opvoeding van kinderen...’
Moet het sneller gaan?
‘Waarom zouden we open grenzen ondenkbaar vinden, terwijl we de huidige gruwel als normaal zien? Die grenzen zijn een moordwapen geworden’
‘Ja. Dit is een overgang die onrust veroorzaakt. Hoe langer het duurt, hoe oncomfortabeler het wordt, voor alle partijen. Een probleem “wat tijd geven”, is niet altijd beter. Vijftig jaar geleden werden zwarten in de VS nog door woedende menigtes aan een boom geknoopt, intussen heeft het land zijn eerste zwarte president gehad. Dat is niet gebeurd door braaf af te wachten. Je moet begrijpen dat veranderingen tijd kosten, zonder het status quo als normaal te zien. Neem Zwarte Piet. Ik heb zelf nog Zwarte Piet gespeeld. Ik kan het dus begrijpen als anderen dat nog altijd onschuldig vinden, maar ik moet er mij niet bij neerleggen.’
U kunt schrijven?
Sommige opiniemakers spreken intussen van ‘omgekeerd racisme’. Bestaat dat?
‘Voor mij is racisme iets institutioneels, dat superioriteit en inferioriteit toekent op basis van kenmerken als kleur of etniciteit en systematisch de levenskwaliteit en kansen van de betrokkenen bepaalt. Ik zal een individuele daad maar als racistisch bestempelen als het slachtoffer tot een categorie behoort die onderdrukt of uitgesloten wordt. Niet alles wat onprettig is, is daarom ook racisme.’
Als een blond Vlaams meisje op straat belaagd zou worden door moslimmannen die haar als inferieur zien, is dat racisme?
‘Als je alleen naar die scène op straat kijkt, zie je een evident onevenwicht in haar nadeel. Als je uitzoomt naar de hele samenleving en kijkt naar sociale klasse, studiekansen, toegang tot arbeid, veranderen de verhoudingen. Die straat staat niet los van de rest van het universum. Uiteraard is het niet cool wat die vrouw overkomt. Ik kan daar gemakkelijk het woord “seksisme” op kleven, of ook aanranding, maar het is niet per se racisme.’
Bent u nu zelf niet erg voorzichtig om het woord ‘racisme’ te gebruiken?
‘Ik probeer het consequent te gebruiken. Racisme wijst op een systeem. Anderen gebruiken het niet graag omdat het taboe is, door een associatie met de misdaden van het nazisme. Het interessante aan die associatie is, dat ook het nazisme geen individuele uitspatting was van Adolf Hitler, maar een structureel gegeven, net zoals de kolonies, de slavernij, en vandaag de verdrinkingen op de Middellandse Zee.’
Wat is de verwantschap tussen de Holocaust en de verdrinkingsdood van bootvluchtelingen?
‘In beide gevallen is er sprake van een historisch gegroeide rangschikking van de waarde van mensenlevens, met extreme, dodelijke consequenties. Europa slaagt er niet in om op die verdrinkingen te reageren alsof die doden gelijkwaardig zijn aan Europese doden.’
Is het de verantwoordelijkheid van Europa dat mensen in bootjes naar Europa vluchten?
‘De situatie van die mensen valt niet los te zien van onze welvaart, die deels op uitbuiting, oorlogsvoering maar ook wapenhandel is gebaseerd. Ik zie het als mijn taak om dat patroon duidelijk te maken. Die mensen komen niet van een andere planeet.’
Klopt het dat u pas als uitwisselingsstudent in Italië doorhad dat u uitgesloten werd?
‘Het is pas als uitwisselingsstudent in Italië dat ik duidelijk leerde zien wat racisme is, omdat ik daar als Belg een evidente buitenstaander ben. Bij eerdere ervaringen dacht ik altijd: het is goedbedoeld, dus is het geen racisme. Toen iemand tijdens mijn doctoraat in Italië verwonderd was dat ik kon schrijven, kon ik het probleem niet langer ontkennen.’
U beschreef eerder hoe u in Italië een band had met pas gearriveerde Senegalese immigranten, met wie u geen levenservaringen deelde, maar wel een kleur.
‘Dat was een connectie die vooral zij spontaan maakten. Zij zagen dat ik wist hoe het was om behandeld te worden zoals ook zij behandeld werden.’
Ze noemden u ‘soeur’. Zou het niet fout klinken als blanke Europeanen op dezelfde manier zouden expliciteren dat ze een diepere connectie voelen met andere blanken?
‘Kijk hoe een blanke Europeaan zich gedraagt als hij in het zuiden gaat werken. Die expats noemen elkaar geen broeder, maar zoeken elkaar wel op. In Afrika krijg ik meestal ook een vertrouwd gevoel als ik een Europeaan ontmoet. Zo reageren mensen als ze iets gemeenschappelijks herkennen. Ik heb dat met beide groepen.’
U hebt in Italië, België en het Verenigd Koninkrijk gewoond. U komt vaak in Rwanda. Waar voelt u zich het meest aanvaard?
‘In Rwanda voel ik mij het meest een buitenstaander, maar word ik door mijn huidskleur spontaan aanvaard. In België is het vaker andersom. In Italië ben ik daadwerkelijk een buitenstaander en ben ik blij als ik aanvaard word. In het VK kan ik echt onzichtbaar zijn. Het is een harde samenleving, met veel structurele ongelijkheid, maar op straat word je als zwarte niet nagekeken.’
Vergeten we geen belangrijk probleem als we racisme zuiver zien als structurele achterstelling? Is het risico om door je buurman vermoord te worden in een genocide, niet een even groot probleem?
‘Die problemen hangen samen. De genocide in Rwanda valt niet los te zien van koloniaal racisme dat aangewakkerd werd om structurele achterstelling mogelijk te maken. De kans om te sterven door racisme is vandaag trouwens veel groter op de Middellandse Zee dan in Rwanda, door de jaarlijkse verdrinking van duizenden mensen die door Europa als inferieur behandeld worden.’
Taart voor iedereen?
Wat kan Europa doen? De grenzen opengooien?
‘Waarom zouden we dat ondenkbaar vinden, terwijl we de huidige gruwel als normaal zien? Die grenzen zijn een moordwapen geworden. Wat mij betreft, mag het best snel gaan. U had in 1945 eens moeten voorspellen hoe de Schengenzone eruit zou zien. Men had u nooit geloofd. Waarom kan de wereld niet dezelfde richting uit? We durven het gesprek zelfs niet te voeren.’
Schengen gaat ook niet door zijn beste periode. Angst voor Schengen heeft mee de Brexit veroorzaakt. Die angst leeft misschien minder bij journalisten of universiteitsdocenten, maar bij laaggeschoolden die plots concurrentie krijgen uit Oost-Europa is ze reëel.
‘Hun angst ontstaat door een beeld van schaarste dat wordt opgehangen, dat voortkomt uit hoe we de maatschappij organiseren. Het gevoel dat er niet genoeg taart is voor iedereen, werkt racisme in de hand.’
Er is toch ook niet oneindig veel taart?
‘We zijn ook niet met oneindig veel mensen. Een kapitalistisch systeem is erop gericht om een kleine groep mensen aan zo veel mogelijk taart te helpen. In ons deel van de wereld hebben we daarop een correctie uitgevoerd, waardoor we een paar decennia stabiliteit hebben gehad, ten koste van de rest van de wereld. Daar zullen we nu een antwoord op moeten vinden. Dat zal niet lukken zonder het kapitalisme ter discussie te stellen.’
De EU zal niet morgen het kapitalisme afschaffen om het migratieprobleem op te lossen.
‘Ik bestuur ook de EU niet. Ik beschrijf een probleem.’
De geteste alternatieven voor het kapitalisme hebben ook geen open grenzen opgeleverd.
‘Ik zal die alternatieven ook niet verdedigen, al zijn ze deels mislukt omdat ze tegengewerkt werden. Hun mislukking betekent niet dat je niet meer over alternatieven mag nadenken. Op korte termijn kunnen we alvast nastreven dat er geen mensen meer verdrinken en dat wie hier aankomt, menselijk behandeld wordt.’
Europa is bang voor een aanzuigeffect. Is dat onterecht?
‘We gaan er te gemakkelijk vanuit dat de hele wereld naar Europa wil komen en hier voor altijd wil blijven. Als je de grenzen potdicht houdt, durven mensen het natuurlijk minder aan terug te keren. Waarom kunnen Afrikanen hier niet tijdelijk komen werken of studeren?’
Is de acceptatie van diversiteit vandaag niet groter dan ze in mensenheugenis nog is geweest?
‘Bedoelt u daarmee dat we niet slecht bezig zijn? Ik zou u op dat vlak niet graag geruststellen. We mogen die vraag niet gebruiken om ons vrij te pleiten. Zolang onrechtvaardigheid en uitsluiting blijven duren, is het werk niet klaar. Een deel van de vooruitgang is ook dat de eisen van minderheden hoger worden. Tegelijk zie je een tegenreactie, een terugkeer van hard racisme en de opkomst van islamofobie.’
Is het islamofobie als mensen vrezen dat met de islam een bekrompen publieke zedelijkheid terugkeert die West-Europa grotendeels achter zich had gelaten?
‘Ja, want het herleidt een hele religie tot bekrompen zedelijkheid. Wie een parallel ziet met de macht die het katholicisme hier ooit had, kan ik geruststellen: die vergelijking gaat niet op. Ik denk niet dat we moeten vrezen voor de invoering van de sharia.’
Het kan ook kleinschaliger: homo’s die in sommige straten niet meer hand in hand durven te lopen.
‘Waar dat zo is, is dat een probleem. Als dat gebeurt in een straat waar veel moslims wonen, is het probleem niet het aantal moslims, maar het feit dat er homofobe normen opgedrongen worden.’
Is het niet beter om discussies als Zwarte Piet dan maar achterwege te laten en ineens te kijken naar de doden op de Middellandse Zee.
‘We moeten niet kiezen. We kunnen beide zaken aankaarten, en vooral ook de link tussen beiden duidelijk maken om te tonen dat de grootste gruwelen vaak mee mogelijk worden gemaakt door denkbeelden in de meest onschuldige hoekjes van onze maatschappij.‘
Discussies als Zwarte Piet maken sommige mensen bang dat er altijd wel iets verkeerd zal zijn.
‘Waarom zou je daar bang voor zijn? Ik hoop dat ik heel mijn leven gecorrigeerd word op wat ik zeg. Als iemand mij wijst op een uitspraak waar ik niet voldoende over heb nagedacht, helpt mij dat toch vooruit? Ik moet toch niet op een dag zeggen: “Nu is het goed geweest. Nu leer ik niks meer.”’
‘Het Einde van de Witte Wereld: een dekoloniaal manifest’ komt in het najaar uit bij EPO.
