Philip Roth schreef briljante boeken. En op niemand valt
beter het label te kleven van Great American Author, de chroniqueur van
een natie.
Jeroen Overstijns
Interviews met Philip Roth
zijn schaars. En hoe meer bewonderaars aan zijn lippen hingen, hoe meer
Roth het zich permitteerde om zich af te wenden van het publieke
literaire leven. In interviews toonde hij zich vaak zelfs uiterst stug,
maar zijn bewonderaars haastten zich altijd om te zeggen hoe charmant
hij wel niet is als je hem maar écht kent. Roth had dus iets wat ook
Hugo Claus bezat: hij droeg een tijdloze literaire onfeilbaarheid over
zich als een fluwelen mantel waarvan velen de slippen willen dragen, op
zoek naar hun klein stukje van die zonneschijn.
Zijn boeken rechtvaardigden
dat onaantastbare imago. Zijn oeuvre is indrukwekkend. Het graaft
klassiek maar doortastend naar de wortels van wat het is om Amerikaan te
zijn en mens te zijn.
Joods zijn
pn
Al leek in het begin de
vraag voor Philip Roth vooral wat het betekende om joods te zijn. Zijn
eerste stappen in de literatuur stonden in het teken van zijn joodse
achtergrond. De jonge Roth publiceerde op het einde van de jaren vijftig
kortverhalen, die door enkele New Yorkse rabbi’s als hoogst
onwelvoeglijk werden beschouwd. Ze vonden het niet kunnen dat een jood
schreef over andere joden als over doodgewone mensen met hun goede, maar
ook slechte kanten.
Een deel van de religieuze
goegemeente steigerde vooral toen Roth een van zijn verhalen ook nog
eens publiceerde in The New Yorker, thuisbasis van New Yorks
intellectualisme. Daarmee lag de vuile was echt op straat. Maar zoals
het met veel schrijvers gaat: als ze maar genoeg talent hebben, is een
schandaaltje in het begin van hun carrière eerder een zegen dan een
gesel. En talent had hij met hopen. Roth kreeg meteen ook alle lof van
vooraanstaande joodse schrijvers, en een paar maanden later bekroonde
een jury zijn debuut Vaarwel Columbus met de National Book Award.
Het was 1959, de 26-jarige
en pas getrouwde Philip Roth stond meteen op een plaats in de rangorde
die hij niet meer heeft afgestaan tot hij in 2012 aankondigde zijn
laatste boek te hebben geschreven.
Amerikaanse way of life
Roth is dus nooit een
verkeerd begrepen genie geweest die jaren heeft moeten vechten voor zijn
plaats in de pikorde. Hij was ook niet de grote vormelijke vernieuwer,
de producent van een soort literatuur waarvoor de geesten nog jaren
moesten rijpen. Het is ongetwijfeld een deel van de verklaring van zijn
imago als sereen auteur boven het gewoel, een Everyman die iedereen kon
bekoren en uitgroeide tot het symbool van Amerikaanse literatuur. En dat
voor een man die toen hij jong was liever baseball speelde.
Roth werd weliswaar in 1933
geboren in een familie van joodse migranten, maar hij kreeg al vanaf
zijn jeugdjaren in Newark vlakbij New York de seculiere Amerikaanse way
of life mee. Zijn vader werkte voor een verzekeringsmaatschappij, en als
zijn ouders hem geen rijkdom konden geven, dan toch minstens een goede
scholing. Roth studeerde literatuur in Chicago en ging daarna literatuur
doceren. Hij trouwde snel, maar scheidde ook snel – er volgden jaren
van psychoanalyse om deze en vele volgende liefdes te verwerken.
Foto’s van meisjes in bikini
Tien jaar na zijn eerste
schreef hij in 1969 met Portnoy’s klacht misschien wel zijn grappigste
roman. Was hij daarvoor al beroemd, dan werd hij nu ook berucht met deze
blik op de wereld van een dertienjarige joodse jongen die zich laat
leiden door zijn hormonen. Het boek paste perfect in de tijdgeest van de
contracultuur en protestbewegingen. Na enkele weken waren
honderdduizenden exemplaren de deur uit, en het boek werd het best
verkochte van dat jaar.
afp
‘Ik had een literaire
reputatie,’ vertelde Roth in 2014 aan de BBC, ‘Ik had een seksuele
reputatie, en ik stond bekend als een gek. Ik kreeg honderden brieven,
honderd per week, waarvan sommige met foto’s van meisjes in bikini. Ik
had tal van mogelijkheden om mijn leven te verwoesten.’ Vele jaren later
reikte president Obama hem een medaille van verdienste uit, en verwees
in zijn laudatio lachend naar wat generaties van Amerikaanse jongeren
van Portnoy geleerd hebben. Waarmee Obama natuurlijk bedoelde:
masturberen.
Gezondheidsproblemen
De decennia die op Portnoy
volgen, zijn wisselvallig. Roth oogstte wat verhitte reacties met een
alternatieve geschiedenis van Anne Frank, en schreef onder andere enkele
memoires. Zijn relaties en gezondheid waren turbulent. De immer
overspelige Roth kwam in zware huwelijksproblemen. Zijn toenmalige vrouw
hing jaren later de was over hun relatie buiten in scherpe memoires.
Roth reageerde amper op het vernietigende portret van dwingeland en
schuinsmarcheerder, maar verwerkte zijn ex later wel in verschillende
boeken die op die manier konden gelezen worden als een afrekening.
Roth had ook
gezondheidsproblemen – hij was er lang van overtuigd dat hij jong zou
sterven – hij onderging enkele hartoperaties, en had diepe depressies.
Eind jaren tachtig verkaste hij – na elf jaar lang de helft van het jaar
in Londen te hebben gewoond – weer naar New York en Connecticut. Hij
scheidde van zijn vrouw, omarmde de VS en vond er de inspiratie en rust
die leidden tot een nieuwe bloeiperiode in zijn werk, wellicht zelfs
zijn beste. Hij had naar eigen zeggen na een periode van persoonlijke
ellende zijn weg teruggevochten naar de lijvige roman.
In de jaren negentig
groeide de faam van Roth tot een ongekende hoogte, zijn boeken werden
grootser opgezet en groeven steeds dieper. Operation Shylock en vooral
Sabbath’s theater uit 1993 en 1995 zijn moderne klassiekers. Maar hij
wellicht zal hij nog het meest herinnerd worden om de drie grote romans
die daarop volgden, over de Amerikaanse cultuur in de tweede helft van
de jaren twintig, met op de achtergrond grote gebeurtenissen als de
Vietnamoorlog en de communistenjacht.
I Married a Communist
I married a communist,
American pastoral – volgens Roth zelf samen met Sabbath’s theater
wellicht zijn beste roman, en bekroond met de Pulitzer – en het
verfilmde The human stain zijn heel monomaan van opzet. Nathan
Zuckerman, zonder twijfel een alter ego van Roth door de vele
biografische parallellen, vertelt wat gebeurde in zijn jeugd. Soms lijkt
het wel alsof Roth altijd dezelfde roman schreef, maar de vorm stond
dan ook telkens als een huis, en Roth vindt in elk van deze boeken weer
briljant dat moeilijke evenwicht tussen de kleine en de grote wereld.
In dat opzicht is zijn
laatste brede roman die vier jaar na de trilogie volgt, The plot against
America, meer een prachtig slotakkoord dan de epiloog van een periode
van ongekende groei. Het boek was zijn eerste echte bestseller na
Portnoy’s complaint, en ondertussen had Roth alle Amerikaanse literaire
prijzen gekregen die er waren. Na deze laatste roman, ambitieuzer dan
ooit, verwachtte iedereen dat de Nobelprijs slechts een kwestie van
jaren kon zijn.
ap
‘Ik deed het beste wat ik kon met wat ik had’
In de laatste fase van zijn
carrière, Roth was dan al de zeventig gepasseerd, schreef hij enkele
dunne en indringende romans over wat het was om ouder te worden en te
vergeten, romans waarvan Alleman en Verontwaardiging zonder twijfel de
beste zijn.
In 2010, hij was toen 79,
herlas hij al zijn boeken, en wist daarna wat hij moest doen. Roth liet
weten dat het genoeg geweest was. Er zou geen volgende boek meer komen.
In 2014 gaf hij zijn laatste interview. Hij woonde ondertussen al enkele
decennia voornamelijk verscholen in de bossen in Connecticut boven New
York, en vulde zijn dagen met lezen, telefoneren, brieven schrijven en
gymnastiek. Dat laatste wellicht ook om de rugproblemen te trotseren
waarmee hij zijn hele leven worstelde. Dat was ook de reden waarom hij
rechtstaand schreef, aan een verhoogd bureau.
Naar verluidt hing op zijn
pc een briefje om hem eraan te herinneren dat het nu genoeg geweest is.
Maar Roth was streng. ‘Ik wilde checken of ik mijn tijd had verspild met
schrijven. En ik dacht dat het min of meer een succes was geweest. Op
het einde van zijn leven zei de bokser Joe Louis: “Ik deed het beste wat
ik kon met wat ik had.” Dat is precies wat ik zou zeggen over mijn
werk: “Ik deed het beste wat ik kon met wat ik had.” Nu is er voorgoed
de eeuwigheid.’
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire