Postenpakker
Auschwitz, de laboratoriumversie
In De herontdekking van de wereld
reizen Vlaamse wetenschappers hun helden achterna. Gisteren begon de
reeks sterk met filosoof Johan Braeckman die op zoek ging naar
(kennissen van) Stanley Milgram. De Amerikaanse sociaal psycholoog liet
proefpersonen zogenaamde ‘leerlingen’ bestraffen met elektrische
shocks, of zo dachten ze toch. Twee derden van de deelnemers ging tot
aan het gaatje en diende de maximale, ‘dodelijke’ shock toe.
Braeckman is een onderhoudende verteller, dat is bekend. Hij werd voor de documentaire overgevlogen naar de Amerikaanse oostkust, waar Milgram woonde en werkte. Enkele van zijn tests liet hij filmen, het wordt slim in de documentaire gemonteerd. De beelden zijn nog altijd even fascinerend als ontluisterend.
Milgram bouwde als tiener het decor van het schooltoneel. Ook voor zijn laboratoria ontwierp hij de decorstukken, en liet hij acteurs rollen spelen. Een menswetenschapper is altijd wel een beetje een poppenmeester.
Ook Philip Zimbardo zat bij Milgram in de klas, hij zou later een even roemrucht sociaal psycholoog worden met zijn ‘Stanford-gevangenisexperiment’. Dat moest voortijdig afgebroken worden omdat studenten zich al snel als gewelddadige bewakers ontpopten. Braeckman verwondert er zich terecht over dat de twee studiegenoten waren. Jammer dus dat de makers van de documentaire niet verder op zoek gingen: welke sadistische leraar of studiemeester hadden ze allebei gehad? Zaten er pesters in hun klas?
Of was het geen psychologie, was het geschiedenis? Milgram, van Joodse afkomst, leefde na de oorlog samen met familieleden die de Holocaust hadden overleefd. Hij begon zijn experimenten in 1961. Net dan verscheen in Israël Adolf Eichmann voor de rechter. Hij achtte zich niet schuldig aan de dood van honderdduizenden Joden, hij had bevelen gevolgd.
Milgram bewees in laboratoriumomstandigheden wat Auschwitz al had aangetoond: hoe de mens razendsnel tot wolf verwordt als je de verantwoordelijkheid op iemand anders kunt afschuiven, hoe het geweten fluïde wordt als iemand je eenvoudigweg zegt: ‘Ga door.’
Milgrams experimenten werden met grote aandacht bestudeerd door militairen. De hele chain of command staat of valt met gehoorzaamheid en het onderdrukken van kritische zin. Het doet denken aan films als Paths of glory of Full metal jacket. Wat Stanley Kubrick was voor de cinema, was Stanley Milgram voor de psychologie: een grote onttovenaar van de mens.
Mochten er na de waanzin van de twintigste eeuw nog illusies overblijven, dan verwees Milgram die definitief naar de prullenmand. De mens is een ziek dier, het stond nu ook in wetenschappelijke tijdschriften. Maar was de hele ingewikkelde proefopstelling wel nodig? Braeckman concludeert dat Milgrams inzichten overal verplichte leerstof zouden moeten zijn. Maar vaststellen dat iemand in een vingerknip een gewillige beul kan worden, is natuurlijk niet genoeg. Het harde werk, de ‘ontwolving’ van de mens, begint dan pas, buiten het laboratorium.
Braeckman is een onderhoudende verteller, dat is bekend. Hij werd voor de documentaire overgevlogen naar de Amerikaanse oostkust, waar Milgram woonde en werkte. Enkele van zijn tests liet hij filmen, het wordt slim in de documentaire gemonteerd. De beelden zijn nog altijd even fascinerend als ontluisterend.
Milgram bouwde als tiener het decor van het schooltoneel. Ook voor zijn laboratoria ontwierp hij de decorstukken, en liet hij acteurs rollen spelen. Een menswetenschapper is altijd wel een beetje een poppenmeester.
Ook Philip Zimbardo zat bij Milgram in de klas, hij zou later een even roemrucht sociaal psycholoog worden met zijn ‘Stanford-gevangenisexperiment’. Dat moest voortijdig afgebroken worden omdat studenten zich al snel als gewelddadige bewakers ontpopten. Braeckman verwondert er zich terecht over dat de twee studiegenoten waren. Jammer dus dat de makers van de documentaire niet verder op zoek gingen: welke sadistische leraar of studiemeester hadden ze allebei gehad? Zaten er pesters in hun klas?
Of was het geen psychologie, was het geschiedenis? Milgram, van Joodse afkomst, leefde na de oorlog samen met familieleden die de Holocaust hadden overleefd. Hij begon zijn experimenten in 1961. Net dan verscheen in Israël Adolf Eichmann voor de rechter. Hij achtte zich niet schuldig aan de dood van honderdduizenden Joden, hij had bevelen gevolgd.
Milgram bewees in laboratoriumomstandigheden wat Auschwitz al had aangetoond: hoe de mens razendsnel tot wolf verwordt als je de verantwoordelijkheid op iemand anders kunt afschuiven, hoe het geweten fluïde wordt als iemand je eenvoudigweg zegt: ‘Ga door.’
Milgrams experimenten werden met grote aandacht bestudeerd door militairen. De hele chain of command staat of valt met gehoorzaamheid en het onderdrukken van kritische zin. Het doet denken aan films als Paths of glory of Full metal jacket. Wat Stanley Kubrick was voor de cinema, was Stanley Milgram voor de psychologie: een grote onttovenaar van de mens.
Mochten er na de waanzin van de twintigste eeuw nog illusies overblijven, dan verwees Milgram die definitief naar de prullenmand. De mens is een ziek dier, het stond nu ook in wetenschappelijke tijdschriften. Maar was de hele ingewikkelde proefopstelling wel nodig? Braeckman concludeert dat Milgrams inzichten overal verplichte leerstof zouden moeten zijn. Maar vaststellen dat iemand in een vingerknip een gewillige beul kan worden, is natuurlijk niet genoeg. Het harde werk, de ‘ontwolving’ van de mens, begint dan pas, buiten het laboratorium.
De herontdekking van de wereld.
Op maandag om 21.15 uur.
http://www.standaard.be/cnt/dmf20161128_02597473?shareid=7e1731bcccc31f0554ec5b9a3fc65e5ef561990136995989a0bfd4dfd3da0a9562a80f266b07c2d8d4be10ff931135def29ecdc295b00b3fbfa44dea4bc3bbadce8a36e8d3a5ad889c4c05d87b7a051c
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire