DS 20161129 Canulars, farces et comment les reconnaître

Verzonnen interviews, grappen en hoaxes

Facebook en Twitter komen er nog niet zo lang bij kijken, maar ‘fake news’ is van alle tijden. Tijd om het fenomeen in een iets breder perspectief te zien. Dominique Deckmyn

‘Zo lang als journalistiek bestaat, zijn er altijd valse of onjuiste verhalen geweest’, zegt Michaël Opgenhaffen, professor nieuwe media en journalistiek aan de KU Leuven.
Of het nu erger is dan vroeger, durft hij niet te zeggen. Wat is nu anders? ‘Nieuws kan zich digitaal heel snel verspreiden,’ zegt Opgenhaffen, ‘en het kan daarna nog lang op sociale media blijven rondzweven, binnen bepaalde groepen.’ Bovendien was het vroeger moeilijker voor een onverlaat om een vals bericht bij een grote groep lezers te krijgen, tenzij hij zelf voor een groot medium werkte. De Amerikaanse verkiezingen hebben de zaak op scherp gesteld’, zegt Ike Picone, docent mediastudies aan de VUB. ‘Als je ervan uitgaat dat fake news de verkiezingsuitslag heeft veranderd, wordt het plots een politiek gegeven’. Maar Picone is niet overtuigd dat het echt zo gebeurd is. ‘Je mag de mensen ook niet te veel onderschatten. Fake news is vandaag heel erg zichtbaar, bijvoorbeeld op Facebook. Maar dat betekent niet dat mensen het niet als zodanig herkennen.’ We hebben wat te veel de neiging om de impact van de media te overschatten, vindt Picone.

We zetten voor u even de belangrijkste vormen van vals nieuws op een rijtje.

1

De betere fictie

Een getalenteerde journalist met een knappe pen, veel ambitie, weinig geduld – en weinig toezicht van zijn chefs. Dat was het recept voor de succesvolle, maar uiterst korte journalistieke carrières van bijvoorbeeld Washington Post-sterreporter Janet Cooke, die in 1981 de Pulitzerprijs won voor haar hartverscheurende portret van een achtjarige heroïneverslaafde in Washington. Een speurtocht naar de ­arme drommel op vraag van de burgemeester, liep op niets uit.
Soms is de grens tussen parodie en fraude heel dun. Zoals het interview van de Nederlandse schrijver Anton Dautzenberg met Lemmy Kilmister van Motörhead in 2011, waarin laatstgenoemde zich uitlaat over de oorzaken en remedies voor de financiële crisis. Bij Humo beweerden ze achteraf dat ze altijd al wisten dat het fictie was. De doorbraakfilm van John Travolta, Saturday night fever, was gebaseerd op ‘echte feiten’, namelijk een lange reportage van journalist Nik Cohn – die jaren later toegaf alles te hebben verzonnen.

2

De hoax

In 1934 nam Kolonel Robert Wilson, een gerespecteerde chirurg, een foto van het monster van Loch Ness. Pas zestig jaar later kwam aan het licht dat het beeld getrukeerd was. Moderne hoaxes gaan nog steeds vaak over monsters en aliens, maar bijvoorbeeld ook over beroemdheden als Brad Pitt of Sylvester Stallone die zelfmoord zouden hebben gepleegd (dat komt meestal iets sneller uit). Op zich verschilt dit type fake news niet wezenlijk van de politiek getinte anti-Clintonverhalen, behalve dat de inhoud echt niet ter zake doet. Het gaat om aandacht trekken, al dan niet in de vorm van shares en likes. Een gevaarlijke vorm probeert de ­lezer te laten doorklikken naar gevaarlijke plaatsen op het internet, waar ze besmet kunnen worden met malware en ander fraais. En een extra lucratieve variant: valse berichten die alleen dienen om de beurskoers van een bedrijf even naar boven of beneden te duwen.

3

Met modder gooien voor gevorderden

Van de ‘terminale ziekte’ van Hil­lary Clinton naar de afzichtelijke ­bochel van Richard III in het stuk van Shakespeare: een vals verhaal om een (politieke) tegenstander te schaden, het is van alle tijden. Shakespeare maakte de laatste koning van het huis van York zwart, ten voordele van de regerende Tudors, maar uit het inmiddels teruggevonden skelet van Richard III bleek dat van die bult alvast fel overdreven. En maakte ­Titus Livius wel een fair portret van Hannibal, de vijand van Rome?
Bij veel van de fake nieuwsberichten over Clinton kon het de auteurs worst wezen wie er de verkiezingen zou winnen. Ze waren gewoon op zoek naar een groot publiek dat hun verhalen enthousiast zou lezen, verspreiden en op de advertenties zou klikken. Voor Livius was het misschien niet anders, op die advertenties na dan.

4

De reclamestunt

Nee, Joy Anna Thielemans is niet gehackt. Maar dat zorgvuldig via ­Instagram geplante fake bericht confronteerde Vlaanderen wel slim met zijn eigen voyeurisme.
Het satirische programma Basta nam de Vlaamse media in 2010 moeiteloos in het ootje met een persbericht vol lekkere (verzonnen) statistiekjes, zoals dat Open VLD-stemmers het meeste seks hebben en Groen-kiezers het vaakst masturberen.

5

De parodie

Fake nieuws kan natuurlijk ook gewoon om te lachen zijn, in de eerbiedwaardige ­traditie van The Onion en navolgers als De Raaskalderij of De Rechtzetting. Maar juist dat geeft producenten van valse berichten een excuus als ze worden betrapt: ‘Het is ­satire, meneer’! De beruchte fake news-site National Report, bijvoorbeeld, vermeldt tegenwoordig voor wie het lezen wil dat al de nieuwsverhalen fictie zijn. Maar, zoals de radiozender NPR onlangs achterhaalde: de eigenaar van National Report baat nog websites uit, waaronder The Denver Guardian. Een nagemaakte website, alleen opgezet om het valse verhaal te verspreiden dat een FBI-onderzoeker die Hillary Clinton onderzocht, in hoogst verdachte omstandigheden dood was aangetroffen.

6

Te leuk om te checken

Bestaat er echt een Vietnamees die Phuc Dat Bich heet? Heeft CNN echt per ongeluk een halfuur porno uitgezonden? Sommige verhalen verspreiden zich vliegensvlug omdat ze leuk zijn en ook ‘ernstige’ nieuwssites er graag wat clicks mee scoren. Dat hoeft dan niet al te hard gecontroleerd te worden – dat kost alleen maar tijd, en het gaat toch niet over iets belangrijks zoals oorlog, moord of verkiezingen? De ‘bron’ van deze verhaaltjes is meestal een grappenmaker die de mechanismen van de (online) media genadeloos exploiteert. Het lijkt onschuldig, maar dit soort fake news vreet wel stilletjes aan de geloofwaardigheid van de journalistiek, zegt prof. Michaël Opgenhaffen.

8 tekenen dat u ‘fake news’ leest

• Vanwaar komt het bericht? Als u nog nooit gehoord hebt van het ­medium, is dat een veeg teken.
• Schort er iets aan de domeinnaam? Vaak wordt een authentieke website geïmiteerd op een gelijkaardig adres, dat zich verraadt met een ongewone extensie zoals ‘ABCnews.com.co’.
• Check de datum: is het stuk geen maanden of jaren oud? Sommige oude berichten gaan ge­regeld weer ‘leven’ op de sociale media.
• Welke bronnen worden geciteerd voor het verhaal? Personen en organisaties kunt u ­googelen, om te zien of ze echt bestaan.
• Is de foto al ergens anders opgedoken in een andere context? De ‘image search’ van Google kan u dat vertellen.
• Lijkt het stuk vooral bedoeld om u boos te maken en/of te zorgen dat u het verder verspreidt? Dan was de auteur waarschijnlijk met iets anders bezig dan feitelijke journalistiek.
• Is het verhaal al ergens gemeld als ‘hoax’? Check factcheckingsites als Snopes.com of google een paar zinnen uit het bericht samen met de term ‘hoax’.
• Klinkt het verhaal te goed om waar te zijn? Tja...
(dod)