DS Dwasrsdenkers krijgen het hard te verduren - sur les risques de penser librement

Dwarsdenkers krijgen het hard te verduren

Vloeken in de eigen kerk

Dissidente meningen zijn niet populair. Wie tegen het groepsdenken ingaat, wordt vaak genadeloos afgestraft. Armoede-expert Ive Marx kan erover mee­praten. ‘Het kot was te klein.’

Van onze redacteur  Ruben Mooijman

BrusselHet was een vloek in de linkse kerk, en een stevige ook. Dagenlang galmde hij door. Armoede-expert Ive Marx van de Universiteit Antwerpen had vorige week het beleid van de regering geprezen. Tenminste, sommige aspecten ervan. Hij deed dat in een opiniestuk in De Standaard en in een interview in De Morgen. Wat er daarna gebeurde, beschreef Marx gisteren in deze krant: ‘Het kot was te klein’.
Want een armoede-expert die harde maatregelen door een rechtse regering verdedigt, dat kan niet. Althans, niet in de ogen van sommigen. Op Twitter en Facebook kreeg Marx een storm van kritiek over zich heen. ‘Voor het eerst kreeg ik ook dreigberichten’, zegt hij. ‘We weten u wel te vinden, dat soort mailtjes. En telefoontjes waarbij het stil bleef aan de andere kant van de lijn. Dat was onaangenaam.’

 Titus Simoens

Op een bepaalde manier is het ook wel te begrijpen, blikt Marx terug. ‘Een armoede-expert die het eens is met het verlagen van het minimumloon, dat ligt niet in de lijn van de verwachting. Maar ik heb er bewust voor gekozen om een misschien wat onverwacht standpunt in te nemen, zij het één dat consistent is met wat ik al lang zeg en schrijf.’

Stijn Bruers:

‘Het contact met een aantal mensen in de milieubeweging is verwaterd. Zij moeten niet meer zoveel van mij hebben’

Marx is niet de enige die een storm van kritiek over zich heen heeft gekregen nadat hij vloekte in de eigen kerk. Wetenschapper en milieu-activist Stijn Bruers overkwam hetzelfde toen hij zich in een blog uitsprak vóór genetische manipulatie. Politicus ­Luckas Vander Taelen moest noodgedwongen breken met de partij Groen na kritiek op het multi­culturalisme. Kunstkenner Johan Swinnen moest een fototentoonstelling afgelasten wegens zijn politieke voorkeur: fotografen wilden niet meewerken aan een expositie van een N-VA’er.

Weeffout in het brein

‘Het is niet eenvoudig om zo radicaal van mening te veranderen’, blikt Bruers terug. ‘Vooral omdat mensen naar wie ik lang had opgekeken, mij probeerden aan te vallen op basis van pseudowetenschappelijke argumenten. Of er in de milieubeweging sprake is van een pensée unique? Misschien wel. Het contact met een aantal mensen in de milieubeweging is sindsdien verwaterd. Zij moeten niet meer zoveel van mij hebben.’

 

Psychologen kunnen goed verklaren waarom leden van een groep weigeren andere meningen te aanvaarden. Zij noemen dat een confirmation bias. Een soort weeffout in het brein waardoor groepsleden weigeren afwijkende meningen te aanvaarden of zelfs maar in overweging te nemen. Als iemand een getal moet raden en hij denkt dat het een drie is, zal hij eerst vragen of het een oneven getal is. Terwijl de vraag of het een even getal is dezelfde informatie zou opleveren. Bij verkiezingen is de confirmation bias heel zichtbaar: fans van Trump doen diens misstappen af als kleinigheden, maar blazen de missers van Clinton juist op. En andersom.

Ive Marx:

‘Soms moet je iets zeggen dat niet van je verwacht wordt, om gehoor te vinden waar je het wil vinden’

Ook klimaatontkenners pikken precies die studies op die in hun kraam passen en negeren de rest. ‘Bij de milieubeweging doet dat verschijnsel zich veel meer voor dan in bijvoorbeeld de wetenschap’, zegt Bruers. ‘Milieu-activisten hebben veel tijd geïnvesteerd in het uitdragen van een bepaald standpunt. Als blijkt dat er argumenten zijn tégen dat standpunt, zullen ze die niet benadrukken. Net zomin als een minister graag de oppositie gelijk geeft. Wat ook sterk leeft, is de zogenaamde morele walging. De mi­lieubeweging heeft zo’n grondige afkeer van ggo’s, dat ze die heel moeilijk van zich af kan zetten. Als je aan mensen vraagt fruitsap te drinken waarin eerst een gesteriliseerde kakkerlak is ondergedompeld, doen ze dat ook niet graag. Hoewel vast staat dat er geen schadelijke gevolgen kunnen zijn. Het is zoals met een optische illusie: soms lijken lijnen langer dan ze eigenlijk zijn. En zelfs nadat je er een meetlat naast hebt gelegd, blijf je toch dat lengteverschil waarnemen.’
Bruers, die ook moraalwetenschappen gestudeerd heeft, is zich goed bewust van die mechanismen. ‘Als ik me niet verdiept had in die spontane denkfouten, had ik het misschien moeilijker gehad met de kritiek op mijn standpunt. Het vraagt een zekere inspanning om te aanvaarden dat je eigen oordeel niet altijd betrouwbaar is.’

Links wil niet

Luckas Vander Taelen weet het uit eigen ervaring: groepen zijn er niet op uit om hun mening te toetsen aan die van anderen, maar vooral op de bevestiging ervan. ‘Als je ingaat tegen de groepsideologie, word je buitengesloten.’ Vander Taelen besliste zijn lidmaatschap van Groen op te zeggen nadat vooral Ecolo ‘hysterisch’ reageerde op zijn kritische kijk op multiculturaliteit. ‘Ik word veel gevraagd voor lezingen over mijn laatste boek De Grote Verwarring. Maar altijd door organisaties in de centrumrechtse of flamingantische sfeer. Ik word door linkse kringen nooit uitgenodigd. Mijn boek wordt ook niet besproken in de linkse pers. Men heeft mij verweten dat ik mensen stigmatiseer, maar in werkelijkheid ben ik het die gestigmatiseerd word. Terwijl ikzelf niet veranderd ben. Ik stel gewoon vast dat politieke families het heel moeilijk hebben met het in vraag stellen van de eigen opvattingen. Als ik iets post op Facebook, dan reageert Hart boven Hard meteen met een cynische opmerking. Dat men niet in staat is tot een debat met mensen die niet hetzelfde denken, daar kijk ik nog altijd met grote ogen naar.’

Luckas Vander Taelen:
‘Men heeft mij verweten dat ik mensen stigmatiseer, maar in werkelijkheid ben ik het die gestigmatiseerd word’

Niet dat Vander Taelen geen steunbetuigingen kreeg. ‘Op congressen kwamen er altijd wel mensen naar me toe die zeiden dat ze het met me eens waren.’ Het is een bekend verschijnsel. De pensée unique binnen groepen doet tegenstemmen verstommen, maar niet verdwijnen. Alleen durven mensen zich niet uit te spreken, tot iemand anders voor hen de kastanjes uit het vuur haalt.

 Geertje De Waegeneer

Ook Johan Swinnen heeft dat ervaren. De kunstkenner kreeg een lading kritiek uit de artistieke wereld over zich heen, toen fotografen zijn artistieke inspanningen koppelden aan zijn politieke overtuiging. Swinnen is lid van de N-VA, en om die reden weigerden enkele fotografen hun werk ter beschikking te stellen voor een tentoonstelling over Vlaamse fotografie in Charleroi. ‘Dat zegt alles over de politieke correctheid die de artistieke wereld in zijn greep heeft’, zegt Swinnen. ‘Ik heb zelf altijd een onderscheid gemaakt tussen mijn professionele werk en mijn politieke overtuiging. Maar anderen doen dat niet. Dat je niet met iemand wil samenwerken wegens diens lidmaatschap van de N-VA, daar begrijp ik niets van. Het is ook niet onderbouwd. Maar de kunstwereld is in de greep van de hiërarchie. Enkele grote tenoren zetten de toon, en anderen durven daar niet tegenin te gaan omdat ze ook belangrijk willen worden. Het is heel comfortabel om dat spel mee te spelen’.
Volgens de Amerikaanse psycholoog Jonathan Haidt is de onwil van groepen om afwijkende meningen te aanvaarden evolutionair verklaarbaar. In zijn boek The Righteous Mind gaat hij diep in op de mechanismen die de lotgevallen van Marx, Bruers, Vander Taelen en Swinnen kunnen verklaren. Volgens de darwinistische theorie zijn coherente en sterk samenhangende groepen beter in het overleven dan groepen die uit zelfzuchtige individuen zijn samengesteld. Bijenvolkeren zijn daar de meest extreme voorbeelden van. Dat groepsdenken maakt niet alleen altruïsme en heldendom mogelijk, maar ook oorlog en genocide.

Dom en onlogisch

Johan Swinnen:
‘Ik heb altijd een onderscheid gemaakt tussen mijn professionele werk en mijn politieke overtuiging. Maar anderen doen dat niet’

‘Als je denkt dat we de waarheid op rationele basis proberen te doorgronden, dan zal je gefrustreerd zijn over hoe dom, bevooroordeeld en onlogisch mensen worden als ze het niet me je eens zijn’, schrijft Haidt op zijn website. ‘Maar als je ratio ziet als een manier waarop de mens zijn sociale behoeften probeert te bewerkstelligen – om zijn eigen daden te rechtvaardigen en het team waar we deel van uitmaken te verdedigen – dan wordt het allemaal veel duidelijker.’ Intuïtie is sterker dan redelijkheid, zegt Haidt.

 

Voor Ive Marx is het wellicht een schrale troost. ‘Het is niet leuk om afgeschilderd te worden als apologeet van de regering’, erkent hij. ‘Maar soms moet je iets zeggen dat niet van je verwacht wordt, om gehoor te vinden waar je het wilt vinden. Als het resultaat positief is, dan is het vloeken in de kerk iets waard geweest’.